δύο όψεις της λεσβιακής παρουσίας στην Ελλάδα
[διαφάνεια 1: τίτλος] Ευχαριστώ θερμά την Φιλίππα,
την Αλεξάνδρα και την Άννα, καταρχήν για την ιδέα που είχαν να οργανώσουν τη σημερινή συνάντηση και φυσικά για την πρόσκληση που μου απηύθυναν. Η αλήθεια είναι ότι με απασχόλησε για ποιο θέμα θα μιλούσα σήμερα. Να αναφερόμουν στην έρευνά μου για ομόφυλες ερωτικές σχέσεις μεταξύ γυναικών στην Ελλάδα στα τέλη της δεκαετίας του 1990; Ή να παρουσίαζα πιο πρόσφατες ερευνητικές ενασχολήσεις με θέματα όπως οι οικογένειες με δύο μητέρες ή ο γάμος ανάμεσα σε ομόφυλα ζευγάρια (Καντσά 2006, 2007α, 2007β); Τελικά επέλεξα το πρώτο για λόγους που σχετίζονται τόσο με τον απολογιστικό χαρακτήρα που έχει η ημερίδα, σύμφωνα με τις διοργανώτριές της, όσο και με τον ίδιο της τον τίτλο «σεξουαλικότητα, φύλο, κοινότητες».«λεσβίες» και «στρέϊτ»
[διαφάνεια 2: απόσπασμα] Αθήνα, Μάϊος του 1997: Συνέντευξη με τη Μαρία στο σπίτι της τελευταίας.
Mαρία: Εμένα με ενοχλεί ότι είσαι στρέϊτ! Ντε φάκτο. Δεν το συζητάω
Βενετία: Για ποιο λόγο;
Μαρία: Μμμμμ;
Βενετία: Για ποιο λόγο;
Μαρία: Γιατί πιστεύω ότι δεν μπορείς να πιάσεις το πόϊντ, δεν … δηλαδή, δεν μπορείς να το πιάσεις. Όχι ρατσιστικά, είναι …. Πάρε ένα παράδειγμα ρε παιδί μου, ότι υπήρχε μια μαύρη καταπιεσμένη κοινότητα κτλ. κτλ. και τους ερχόταν ένας λευκός να κάνει την έρευνα. Που να είναι γαμώ τα άτομα. Να’ ναι, δηλαδή, τι να σου πω! Μόνο που να μην έβαφε το δέρμα του μαύρο. Πώς να στο πω. Δεν έχει το … δεν το έχει.
[διαφάνεια 3: απόσπασμα] Μυτιλήνη τρία χρόνια νωρίτερα, Φεβρουάριος 1994: Μεταπτυχιακή εργασία εξάμηνου με τίτλο «Γυναικεία ομοφυλοφιλία και ελληνική εθνογραφία. Το χρονικό μιας απουσίας».
«Το πρόβλημα που με απασχολεί [σε αυτή την εργασία] τίθεται ως εξής: ποιοι είναι οι λόγοι εκείνοι που καθιστούν μια λεσβιακή ταυτότητα σχεδόν ανύπαρκτη στην Ελλάδα, πώς μπορεί κάποια να αναγνωρίσει ομόφυλες ερωτικές πρακτικές μεταξύ γυναικών, μέσα από ποιους δρόμους μπορεί να προσεγγίσει αυτές τις ιδέες και πρακτικές, σε ποιους χώρους να τις εντοπίσει, πώς μπορεί να τις κάνει να «μιλήσουν», ποια είναι η σχέση τους με κυρίαρχες αντιλήψεις περί γυναικείας σεξουαλικότητας;»
Η έρευνά μου με θέμα τις ομόφυλες σχέσεις μεταξύ γυναικών στη σύγχρονη Ελλάδα (Καντσά 1994, 1995 και Kantsa 2001) ξεκίνησε δεκαπέντε χρόνια πριν με μια αφορμή, ένα πρόσχημα, μια φράση σε ένα βιβλίο ελληνικής εθνογραφίας (αναφέρομαι στο Loizos και Papataxiarchis 1991: 228-229). Μια πρόταση που φαινόταν να πιστοποιεί την αορατότητα των ερωτικών σχέσεων μεταξύ γυναικών. Όμως οι γυναίκες που είχα γνωρίσει όταν ήμουν φοιτήτρια; Οι φίλες μου; Οι κοπέλες εκείνες με τις οποίες έμαθα τη σημασία της συζήτησης, του επιχειρήματος, του μοιράσματος ιδεών, σκέψεων, επιθυμιών και ονείρων; Ο κύκλος αυτός γυναικών που χωρίς λεσβιακή ταυτότητα και κινηματική δραστηριότητα εξερευνούσε τις ερωτικές και συναισθηματικές δυνατότητες μεταξύ γυναικών; Οι γυναίκες αυτές που μέχρι και σήμερα δεν έχουν παντρευτεί, έχουν σταθερές ή περιστασιακές σχέσεις με άλλες γυναίκες, συγκατοικούν με τη σύντροφό τους, έχουν δημιουργήσει ευρύτερες «οικογένειες επιλογής» με φίλες, πρώην ερωμένες, νυν συντρόφους; Οι οποίες, ωστόσο, εξακολουθούν να αρνούνται να επισκεφτούν ένα λεσβιακό μπαρ, να ταξιδέψουν στην Ερεσό και ούτε λόγος βέβαια να συμμετέχουν στο Athens Pride. Οι γονείς των οποίων λέξη δεν θέλουν να ακούσουν για τις ερωτικές επιλογές των θυγατέρων τους τη στιγμή όμως που περνάνε Πάσχα και Χριστούγεννα, μαζί με την κόρη τους, τη σύντροφό της και τη δική της οικογένεια καταγωγής. Πώς μπορεί να μιλήσει κάποια για εκείνες που είναι ορατές με αόρατους τρόπους;
Το ζήτημα της ορατότητας ή της απουσίας της, του τι φαίνεται και τι όχι, πότε, που, απέναντι σε ποιους, ποιες με απασχόλησε ιδιαίτερα από την αρχή. Ξεκινώντας από μια θέση διαφορετική από εκείνη της Μαρίας έντονα επηρεασμένη από ανθρωπολογικές αναγνώσεις, αλλά και από προσωπικές συναναστροφές με γυναίκες που είχαν ερωτικές σχέσεις μεταξύ τους, θεωρούσα τις ταυτότητες σύνθετες, σχεσιακές, μεταβαλλόμενες. Με την έννοια αυτή η αντίστιξη «λεσβία»/ «στρέϊτ» και οι συζητήσεις γύρω από αυτή, τις περισσότερες φορές με αφορμή τα σχόλια γύρω από το θέμα της έρευνάς μου, ήταν το πλαίσιο ανάδειξης σύνθετων και μεταβαλλόμενων εννοιολογήσεων του φύλου, της σεξουαλικότητας, της επιθυμίας. Κεντρική θέση σε αυτές τις συζητήσεις κατείχαν ζητήματα που αφορούσαν τι φαίνεται και τι όχι, τι πρέπει και τι δεν πρέπει, ή τι χρειάζεται και τι δεν χρειάζεται να φαίνεται. Και όλα αυτά σε ένα πολιτισμικό πλαίσιο, αυτό της ελληνικής κοινωνίας, που, αφενός, προβάλει τις ετερόφυλες ερωτικές επιλογές, το γάμο και τη μητρότητα και αφετέρου διαφοροποιείται και μετασχηματίζεται κάτω από την επίδραση ενός λεσβιακού κινηματικού λόγου με έντονα τα σημάδια της δυτικής του καταγωγής.
Ένα λεσβιακό κίνημα στην περιφέρεια της Ευρώπης
[διαφάνεια 4: φωτό] Για την Ευρώπη, και κυρίως για την Αμερική, τα τέλη της δεκαετίας του 1960 και η δεκαετία του 1970 ήταν η περίοδος των πολιτικών κινημάτων και της διεκδίκησης δικαιωμάτων από περιθωριακές και καταπιεσμένες ομάδες, τις γυναίκες, τους μαύρους, τους ομοφυλόφιλους. Ήταν μια περίοδος που χαρακτηρίστηκε από έντονες πολιτικές κινητοποιήσεις, διαδηλώσεις και αγώνες ενάντια στους φορείς μιας κοινωνίας της οποίας οι δομές στηρίζονταν στην ανισότητα, την καταπίεση και την εκμετάλλευση λιγότερο προνομιούχων ομάδων.
Την ίδια εποχή η Ελλάδα βρισκόταν υπό καθεστώς διδακτορίας. Οι όποιες κινήσεις είχαν γίνει πριν το 1967 σιώπησαν κατά τη διάρκεια της χούντας. Δεν έχει γραφεί ακόμα η συστηματική ιστορία του φεμινιστικού κινήματος μετά τη Μεταπολίτευση, -με εξαίρεση την πρόσφατη δημοσίευση του βιβλίου της Λιλίκας Μπόμπολου (2008) Φεμινισμός εσωτερικού χώρου -, και έτσι οτιδήποτε γνωρίζουμε είναι μέσα από σκόρπια άρθρα, κείμενα και συζητήσεις. Μια σύντομη περιήγηση, λοιπόν, στην ορατή αορατότητα του ελληνικού λεσβιακού κινήματος.
Το κείμενο είναι της βενετίας καντσά, καθηγήτρια Κοινωνικής Ανθρωπολογίας στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου και διαβάστηκε στηνΕπιστημονική Ημερίδα: «Σεξουαλικότητες και Φύλα: Λεσβιακές, Γκέι, Αμφί, Τρανς και Queer Κοινότητες στην Ελλάδα», που οργάνωσε η Athens Pride στις 9.5.09 στo Πάντειο πανεπιστήμιο.
